Nhà văn, dịch giả, nhà nghiên cứu Nhật Chiêu
và tác giả bài viết tại buổi phỏng vấn
Ngày
24/6 tới đây, Câu lạc bộ Haiku Việt TPHCM (CLB Haiku Việt đầu tiên tại Việt Nam, trực thuộc
Hội hữu nghị Việt – Nhật TPHCM) sẽ tròn bảy năm thành lập. Chúng tôi đã có buổi
phỏng vấn nhà văn, dịch giả, nhà nghiên cứu Nhật Chiêu (cố vấn chuyên môn của CLB)
về thơ Haiku và vấn đề dịch thơ Haiku ở Việt Nam hiện nay.
Thưa ông, từ 1975 đến nay, ông
được biết đến như là người đi đầu trong việc nghiên cứu và dịch thơ Haiku tại
Việt Nam.
Tại sao ông lại đặc biêt quan tâm đến thể thơ này?
Trong thơ ca thế giới, thơ
Haiku là một hiện tượng nổi bật. Vì quá ngắn gọn. Vì rất hình ảnh. Vì đầy thiền
vị. Vì thể hiện nhịp điệu vũ trụ. Vì rất tinh tế. Chính vì thế, lần đầu gặp thơ
Haiku, tôi đã ngạc nhiên và hạnh phúc. Một sơ ngộ đã khởi lên ân tình giữa thơ
Haiku và tôi. Từ đó, tôi theo đuổi thơ Haiku; đồng thời, với theo đuổi những
áng thơ và văn kỳ tuyệt của nhân loại.
Tôi vốn thích những gì thanh đạm,
trầm lắng mà đầy bao dung. Điều đó, tôi tìm thấy trong thơ Haiku. Thơ Haiku đã
đi đến tinh thần tuyệt giản nhưng lại không có gì gợi mở như nó. Dường như, nó
không mang một ý nghĩa gì, và chính vì thế, nó có thể được làm đầy bởi biết bao
ý nghĩa. Nó là những công án sống động, và dễ dàng đi vào trong tâm hồn ta như
một người khách mà ta âm thầm chờ đợi tự kiếp nào.
Thơ Haiku nắm bắt một khoảnh khắc
độc sáng nào đó trong cuộc đời từ linh cảm của người thơ. Đó là cái nhìn có một
không hai của người thơ. Thơ Haiku là cái nhìn, một cái nhìn vừa thuộc về cá
nhân, vừa thuộc về linh hồn của đời sống. Không có cái nhìn kỳ diệu ấy không có
thơ Haiku. Vì vậy, niềm quan tâm của tôi đối với thơ Haiku là tình yêu. Và tình
yêu bắt đầu từ cái nhìn. Với tôi, thơ Haiku là tự do vô hạn mà một giọt sương
có thể có được. Và như một thói quen, không thể thiếu Haiku như không thể thiếu
những giọt sương.
Với tình yêu dành cho Haiku sâu
sắc như vậy, ông đã dịch thơ Haiku như thế nào? Và quan niệm của ông về dịch
thơ Haiku?
Trước tiên là dịch thơ nói
chung. Người ta luôn cho rằng, thơ thì không thể dịch. Nhưng nói vậy, có nghĩa
là không nói gì hết. Vì thơ vẫn được phiên dịch khắp thế giới và chuyển ngữ thơ
đã kéo dài từ xa xưa đến tận bây giờ và mãi mãi.
Dịch thơ cũng giống như mọi
công việc khác. Có hay và có dở, thế thôi. Đôi khi, bản dịch hay hơn nguyên
tác. Và cái đôi khi này không hề hiếm hoi như người ta vẫn tưởng. Vậy thì,
không cần phải dị ứng với dịch thơ. Không cần phải cao đạo để nói rằng chỉ nên
đọc nguyên tác. Ai biết tất cả mọi ngôn ngữ trên đời này để đọc các nhà thơ lớn
trong nguyên tác. Và nếu không được như thế thì ta chối bỏ những bài thơ tuyệt
diệu không nằm trong ngôn ngữ mà mình đọc được ư? Không đọc Homer, Bashô, Vương
Duy, Rilke, Rimbaud… hay sao?
Vậy thì phải dịch thơ thôi.
Theo tôi, một bài thơ dịch hay thì đó là một bài thơ hoàn chỉnh không cần phải
liên hệ đến nguyên tác mới hiểu hoặc mới cảm được. Có nghĩa là người dịch cũng
là một nhà thơ. Lúc đó thì việc dịch đồng hóa với việc sáng tác. Cái khó ở đây
chính là sáng tác về phương diện ngôn ngữ, còn phần hồn của nguyên tác phải được
sống lại trong hóa thân ngôn ngữ mới. Cho nên, một bản dịch thơ tuyệt vời là
hai lần sáng tạo! Mặc cho thiên hạ tha hồ cãi nhau về chuyện có thể dịch thơ
hay không, chúng ta vẫn tiếp tục đọc Homer và những nhà thơ lớn khác trong bản
dịch.
Trở lại vấn đề dịch thơ Haiku
thì phải nói ngay rằng ngôn ngữ thơ Haiku là thứ ngôn ngữ hình ảnh. Dịch Haiku là
tái hiện hình ảnh đó một cách sống động nhất. Ta không cần quan tâm đến vần điệu,
đối ngẫu, niêm luật như trong thơ Đường. Bởi vì, thơ Haiku không có những thứ
đó. Và chính vì vậy mà nó mới phổ biến trong mọi thứ ngôn ngữ như ta thấy hiện
thời.
Đọc Haiku là phải nhìn thấy lập
tức hình ảnh của khoảnh khắc mà bài thơ vừa chụp được như một nhà nhiếp ảnh tài
hoa đầy linh cảm. Thấy được hình ảnh rồi thì chỉ còn tìm cách vận dụng những từ
ngữ tinh nhất để “tráng” hình ảnh đó cho sắc nét và tươi mới.
Có một thực tế là việc dịch thơ
Haiku ở nước ta vẫn còn tồn tại nhiều vấn đề, quan điểm của ông như thế nào?
Như đã nói, thơ Haiku sống với
hình ảnh. Ngôn từ trong thơ Haiku không hề rắc rối, không hề mang tính trang sức,
không bao giờ cầu kỳ. Nhưng tại sao thơ Haiku thường bị dịch sai ở Việt Nam mà điển
hình là tập thơ Haiku Nhật Bản đồ sộ vừa mới ra mắt gần đây. Theo tôi, đó là vì
người dịch không hiểu biết về văn hóa Nhật Bản, không quen với cái nhìn của người
Nhật Bản đối với thiên nhiên và sự vật trong đời, tình yêu cái đẹp, tinh thần
thiền ẩn khắp nơi trong văn hóa, mỹ học của cái không… Vì thế, hầu như người dịch
chỉ bám vào từng từ riêng lẻ. Tệ hơn nữa, khi nào không hiểu thì người dịch sẵn
sàng… bịa ra những điều không hề có trong nguyên tác! Cho nên, người ta dễ dàng
tìm ra hàng trăm lỗi sai ngớ ngẩn không cách nào biện minh được. Rất tiếc là do
thiếu thông tin mà hàng trăm lỗi sai đó vẫn chưa thể được dư luận quan tâm, đặc
biệt ta thấy những tờ báo giấy hàng ngày gần như không đả động gì tới.
Ông nghĩ gì về tình hình sáng
tác thơ Haiku ở Việt Nam hiện nay, thưa ông?
Chưa bao giờ thể thơ Haiku được
quan tâm nhiều như hiện nay. Có thể nói phong trào sáng tác thơ Haiku đang lan
rộng khắp ba miền. Đã có nhiều cuộc thi thơ Haiku, nhiều tập thơ Haiku do người
Việt sáng tác liên tiếp được ra đời và bước đầu đã cho thấy một cái nhìn Haiku
mang bản sắc Việt Nam với đủ thành phần và lứa tuổi. Có nhiều bạn trẻ đã viết
những lời bình những bài Haiku đặc sắc, có bạn mới học cấp ba. Điều đó cho thấy,
thể thơ Haiku đã nhập tịch Việt Nam.
Tôi biết, có nhiều nghi ngại, băn khoăn, thậm chí dè bỉu về hiện tượng mới này.
Nhưng hãy nhớ lại phong trào thơ mới 1930 – 1945, với ảnh hưởng rõ rệt của thơ
Pháp cũng đã từng bị công kích nặng nề, bị chế giễu thậm tệ. Nhưng rồi, khi những
sáng tác mới đạt tới trình độ tinh hoa thì thơ ca Việt Nam vẫn chuyển
mình theo đời sống đang trở nên phong phú trong những làn gió, những hơi thở của
Đông lẫn Tây.
Bước đầu, khi tiếp xúc với cái
gì khác mình thì mặc nhiên không dễ thích nghi. Cho nên, sẽ gặp những phản ứng
trái chiều. Vấn đề là người sáng tác thơ Haiku ở Việt Nam bây giờ phải tự tin,
vừa thử nghiệm vừa tìm cho ra cách dung hợp tiếng Việt giàu nhạc điệu, giàu
hình ảnh với tinh thần Haiku tinh tế và u huyền. Hy vọng những thành tựu đẹp đẽ
sẽ đến với thơ Haiku Việt Nam.
Xin
cảm ơn ông về cuộc trao đổi này. Chúc mối ân tình giữa ông và thơ Haiku sẽ nở
thêm nhiều những bông hoa tươi thắm.
Thực
hiện: Xuân Tiến
.jpg)
Lấy ví dụ đây là một bài thơ haiku :
Trả lờiXóaĐêm thu mưa.
Nước chảy thành dòng trên lá chuối.
Tôi ngồi nghe tiếng đêm.